Drie jaar na de pandemie lijkt er rehabilitatie van de controversiële Zweedse aanpak. De Zweden hebben namelijk namelijk een van de laagste cumulatieve oversterftecijfers ter wereld. De architect van de aanpak, Anders Tegnell, koos voor een ontspannen aanpak, omdat men het anders niet vol zou houden. De Zweden waren anders, die hadden namelijk vertrouwen in de overheid en de overheid vertrouwde hen. Tegnell werd een held in eigen land en bewonderd over de hele wereld door tegenstanders van maatregelen. Er wordt echter een causale relatie verondersteld tussen die aanpak en de lage oversterftecijfers. Die verklaring ligt echter niet in lijn met alle feiten.
Mobiliteit, mobiliteit, mobiliteit
Virussen besmetten via menselijke samenkomsten en die ontstaan alleen als mensen reizen. Het remmen van de mobiliteit is dan ook een belangrijke regel in infectiebestrijding. Ook John P. Ioannidis, de datagedreven criticus van het algemene coronabeleid, kwam medio 2021 tot inkeer toen hij de mobiliteit analyseerde via GPS data en zag dat deze verspreiding voorspelde.
Laten we daarom starten bij het begin, namelijk dat een locatie van een land een belangrijke factor is. Noorwegen en Zweden hebben volgens Wikipedia, rond de 12 miljoen vluchten per jaar. Nederland heeft er bijna 4 maal meer met 46 miljoen en voor het VK stond de teller in 2019 op 142 miljoen. Zelfs Nieuw Zeeland heeft nog meer vluchten per jaar dan Zweden. Wie Zweden wil vergelijken met de rest van Europa zal echt met een heel goed verhaal moeten komen.
De keuze voor Denemarken en Noorwegen voor het vergelijk ligt veel meer voor de hand, omdat ze net zo weinig vluchten hebben, op dezelfde breedtegraad zitten (seizoensinvloeden), welvarend zijn en over een uitstekende gezondheidszorg beschikken. Die landen hadden ook een gespiegelde reactie. Ze reageerde namelijk sneller en pro-actiever dan Zweden, maar ontspanden ook eerder. Finland heb ik van meet af aan buiten het vergelijk gelaten, omdat deze om historische redenen altijd al unieke gezondheidsproblemen heeft gehad en dat heeft bijvoorbeeld geleid tot de ontwikkeling van mineraalzout tegen hoge bloeddruk. De cumulatieve oversterfte in Finland is dan ook vanaf de start hoger geweest dan in de andere buurlanden van Zweden.
Vervolgens moeten we de mythe ontkrachten dat maatregelen geen effect hebben op mobiliteit. Het gegeven dat de meeste maatregelen pas ingezet worden als de cases beginnen te dalen, betekent niet dat maatregelen niet werken. Het betekent dat de maatregelen te laat zijn ingezet. Daarnaast is er ook een mogelijk additioneel effect van maatregelen. De GPS data van Zweden laat zien dat de mobiliteit weliswaar daalde, maar minder hard dan van de buurlanden. Pas in augustus, toen duidelijk werd welk drama zich had voltrokken werd men serieus in Zweden. Een poll in september laat dan ook zien dat het vertrouwen in het beleid tot een dieptepunt was gezakt. Terwijl de Denen en Noren, mede door het vertrouwen in het beleid, al vroeg begonnen te ontspannen. Zij hadden ook de grenzen gesloten voor hun notoire grote broer, een unicium in het noorden.
In deze plot zijn de dalingen in mobiliteit over de periode van 2 jaar bij elkaar opgeteld. Daardoor mis je de details van uitslagen, maar kun je wel in één oog opslag de landen goed vergelijken.
Geen zorginfarct?
Als de aanpak zo desastreus was, waarom stortte de zorg dan niet in elkaar? Dat gebeurde ook bijna en daarom introduceerde men begin april het Stockholm protocol. Ouderen mochten volgens die regels niet meer worden doorgestuurd naar het ziekenhuis. Belangrijkste criterium was biologische leeftijd. Dat is nog verdedigbaar, maar die maatregel was er natuurlijk niet omdat de ziekenhuizen het prima konden verwerken.
Er bleek nog staartje aan het verhaal te zitten. De verpleeghuizen waar de ouderen verbleven die bleken over onvoldoende zuurstof te beschikken, zo blijkt uit een evaluatie van de Zweedse corona commissie. Er was dus heel weinig vrijwillig aan deze Zweedse strategie. Hoewel de kwetsbare populatie in Zweden twee maal groter is dan die van Noorwegen, stierven er 5 maal meer mensen in die groep. De Zweedse coronacommissie concludeerde op 15 dec 2020:
“the single most important factor behind the major outbreaks and the high number of deaths in [elderly] residential care is the overall spread of the virus in the society”.
De mobiliteit was inderdaad niet ver genoeg gedaald. Striktere maatregelen hadden dit mogelijk kunnen inperken.
Het Stockholmprotocol dat in april 2020 werd doorgevoerd om een zorginfarct te voorkomen. Verkregen via een bevriende Zweedse zorgmedewerker uit ons netwerk.
Maatregelen werken
Elk land had zijn eigen unieke set aan maatregelen en die werden in vroeg stadium geregistreerd in een Oxford Stringency Index (OSI). Daarbij was er in het begin de kritiek dat deze te grof was en niet van toepassing op Zweden, maar die OSI is later uitgebreid en verder verfijnd. Die nieuwe index toont een interessant beeld.
Zweden startte laat met de maatregelen, maar omdat Noorwegen en Denemarken de boel al snel onder controle kregen, konden ze ontspannen tijdens de zomer van 2020. Je ziet daarna een gat ontstaan in de cumulatieve maatregelenintensiteit, waarbij Zweden boven de anderen uitstijgt en dat gat wordt nooit meer gedicht. De ironie is dat de maatregelenintensiteit in Zweden gemiddeld hoger lag dan van de buurlanden.
De Oxford Stringency Index (OSI) bij elkaar opgeteld om in één oogopslag de zwaarte van het pakket over twee jaar te zien.
Scholen open, geen probleem?
Zweden hield de lage secundaire scholen tot en met 16 jaar open. Daarmee besla je respectievelijke de schooljaren 5 tot en met 9, terwijl de hogere secundaire school met schooljaren 10-12, overging op afstandslessen. Onderzoekers besloten gezinnen te analyseren voor de schooljaren 9 en 10 (16-17 jaar). Die zitten in een vergelijkbare leeftijdscategorie met vergelijkbare sociale mobiliteit.
Uit dat vergelijk blijkt dat het aantal leerkrachten dat besmet werd verdubbelde op de lagere scholen. Als we in transmissieketens denken, dan wordt ook duidelijk dat de kans dat de partner van een leerkracht besmet raakte met 29% toenam. Wat het onderzoek wel duidelijk maakt is dat de leerkrachten wel degelijk meer risico liepen. In de hogere scholen bleek de besmettingskans een middenpositie te houden onder 124 beroepen, maar op de lagere scholen die open bleven, schoten de leerkrachten overtuigend de top 10 in. De vraag die nog niet beantwoord is, hoeveel ouders van de leerkrachten besmet zijn geraakt. Dat is heel relevant, omdat die kwetsbaarder zijn.
Heeft het openhouden van de scholen en het gebrek aan volledige lockdowns dan geleid tot een betere gezondheid? Niet als we af mogen gaan om de BMI cijfers, want die zijn tijdens de eerste 2 jaar, ook in Zweden, dramatisch toegenomen. Ook blijkt uit psychologisch onderzoek dat psychosomatische klachten van meisjes is toegenomen. De Zweedse kinderen zijn er ook zonder lockdown niet ongeschonden uitgekomen.
Cumulatieve oversterfte
Als we naar de belangrijkste factoren kijken waaronder mobiliteit en het effect van maatregelen op mobiliteit, dan is de lage cumulatieve oversterfte goed te verklaren. De Scandinavische gebieden liggen geïsoleerd op vergelijkbare breedtegraden, maar het is Zweden die uiteindelijk het zwaarste pakket had in de maatregelen. Toen Denemarken en Noorwegen, alle maatregelen loslieten in september 2021 was Delta nog dominant. Zweden volgde later pas, maar intensiveerde ook pro-actief weer als de cases toenamen. De tweede helft van 2021 was het dodelijkste pandemietijdvak, maar Zweden had over 2021 de laagste cumulatieve oversterfte. Als dit verklaard zou kunnen worden door infectie immuniteit, dan is het onduidelijk waarom de cijfers van Nieuw Zeeland zo gunstig zijn. Die waren met de Zero COVID aanpak zo immuunmaagdelijk dat ze na de openstelling massaal om zouden moeten vallen. Nieuw Zeeland heeft met grote afstand, de laagste cumulatieve oversterftecijfers na drie jaar.
Een briljante strategie?
Het meest storende is wel het idee dat de Zweedse aanpak in lijn zou liggen met het beste bewijs. De kennis van het virus was echter heel beperkt, maar inmiddels is het duidelijk dat SARS-CoV-2 meerdere organen kan beschadigen en zelfs DNA reparatiemechanismen kan verstoren. Die kennis was niet aanwezig destijd. Anders Tegnell klonk kalm en was de stem van de rede, maar had ondertussen een verborgen agenda. Hoewel het geen doel was, zo claimde Tegnell, verwachtte hij dat Zweden groepsimmuniteit zou bereiken voor de tweede golf zou arriveren. Uit analyse van emailuitwisselingen, verkregen via de Zweedse WOB, blijkt dat groepsimmuniteit via infectie een begeerd doel was. Zo stelt een Finse collega dat scholen openhouden leidt tot 10 procent additionele sterfte, waarop Tegnell antwoordt met de vraag of dat niet de moeite waard is. De Finnen haakten af. De emails laten zich lezen als een dagboek van een grensgeval psychopaat. Ondertussen dacht Tegnell in april 2020 dat een kwart van de mensen in Stockholm al immuun zou zijn, maar dat bleek nog geen 7 procent. In september sprak hij opnieuw de hoop uit, maar ook toen bleek er weinig winst te zijn geboekt. In december 2020 bekende hij aan Bloomberg dat groepsimmuniteit een mysterie was. Tot zover een briljant plan. Inmiddels lopen er in Zweden al meer dan 15 onderzoeken naar long COVID. Volgens het het Zweedse marktonderzoeksbureau NOVUS zouden er 1,4 miljoen Zweden lijden of hebben geleden aan long COVID. Na de publicatie van het rapport van de Zweedse coronacommissie werd in januari 2021 een nieuwe noodwet aangenomen. Daarmee kregen gemeenten een verregaand mandaat om op lokaal niveau bepaalde ruimtes te sluiten.
2023 en verder?
Overal ter wereld is het duidelijk dat de gebieden met de hoogste vaccinatiegraad ook de laagste oversterftecijfers hebben. Dat verband zal langzamerhand verdwijnen, en dat heeft niet zoveel te maken met COVID of met de vaccins. Het heeft te maken met nieuwe ontwikkelingen die levens eisen. De inflatie die volgde omdat een wekenlange sluiting van fabrieken het mondiale just-in-time karakter van handel dramatisch verstoorde, gevolgd door een energiecrisis vanwege de oorlog in Oekraine, leidde tot onderkoelde ouderen die hun verwarming te laag of zelfs uit hadden staan. Het leidde tot ondervoeding en minder gebruik van de zorg. Daarnaast sterven er altijd meer mensen tijdens een hittegolf, maar 2023 had meerdere uitzonderlijke warmteperioden en was wereldwijd de warmste zomer ooit. Al deze factoren hebben een enorme invloed en verklaren de aanhoudende oversterfte, vooral in de rijkere landen, veel beter dan vaccins of maatregelen doen. Dat maakt het virus niet onschuldig, maar de 1-op-1-relaties tussen virus en oversterfte of vaccin en oversterfte zijn veel verder gecompliceerd door additionele verstorende factoren. Het opvoeren van aanhoudende oversterfte vanaf 2023, zonder deze factoren in ogenschouw te nemen, is daarom weinig zinvol.
Conclusie
Bij het bestrijden van infectieziekten is het inperken van mobiliteit van belang. Als men dat niet afdwingt dan is er een grote kans dat de mobiliteit niet snel genoeg daalt. Dan moet men alsnog over op maatregelen. Dit is overigens wat er nagenoeg alle landen gebeurde. Zweden laat echter zien wat het gevolg is als men vervolgens verzaakt om de maatregelen aan te scherpen. Dat bleek achteraf geen heilig vertrouwen te zijn in de burger, maar een verborgen agenda om groepsimmuniteit via besmetting te versnellen met een relatief onbekend virus. Toen dat in september 2020 niet werd bereikt, werden de maatregelen aangescherpt en bleek het gemiddelde pakket in 2021 zwaarder uit te vallen dan die van de buurlanden. Dat was het meest dodelijke pandemiejaar. Dat heeft waarschijnlijk geleid tot de lage cumulatieve oversterfte in 2021 en 2022. Er is dus geen Zweeds sprookje waar iedereen lang en gelukkig leeft. Er is een harde realiteit, namelijk dat maatregelen werken, ook in Zweden. Natuurlijk kunnen we ook leren van de Zweedse aanpak, maar zullen we het eerst gewoon noemen voor wat het is? Een onverantwoord, slecht onderbouwd experiment, waarbij de Zweedse burger met halve waarheden een superioriteitsgevoel werd aangepraat.